Zelden haalt het schaken de kranten, maar de voorbije dagen was het weer volop prijs. In The Guardian haalde Kasparov uit naar Carlsen, vanwege diens “onaanvaardbaar gedrag” na de tegen Niemann verloren partij in de Sinquefield Cup. Carlsen had immers manieren genoeg om te reageren zonder dat hij zijn contractuele verplichtingen aan zijn laars moest lappen, en het was bijzonder slechte reclame voor het schaken en het tornooi in kwestie. Nog opmerkelijker was dat de krant in een Editorial zelf positie koos: “innocent till proven guilty”, oftewel: je bent onschuldig tot bewijs van het tegendeel. Kortom, Carlsen moest zijn zaak maar eens hard maken i.p.v. – actief of passief – gratuite verdenkingen te spuien.

De klapper was een artikel in The Wall Street Journal, n.a.v. het rapport van chess.com, dat out of the blue op 4 oktober op de wereld werd losgelaten. Het schaakplatform, dat eerder met een desastreus gevoel voor timing Niemanns account had geblokkeerd en zijn deelname aan hun eerste Global Championship (prijzengeld: 1 miljoen dollar!) had ingetrokken, had nota bene weken na de feiten, de noodzaak gevoeld om zichzelf toch wat uit de wind te zetten en dus Niemann erin. Even alle discretie, tot dan hun vaste aanpak, overboord kieperen en de kerfstok van Niemann eens open en bloot op tafel gooien. Zo dadelijk meer daarover.

En kijk, onze kranten (en ook radio en tv) konden niet achter blijven. De Standaard had het er al drie dagen over (al bij al nog redelijk degelijk), De Morgen schreef dezer dagen: Niemann “zou in meer dan honderd onlinepartijen ‘schaamteloos’ hebben valsgespeeld, meldt de site Chess.com”, en: “Onderzoek van het online schaakplatform Chess.com heeft uitgewezen dat hij in meer dan honderd partijen op internet ‘schaamteloos’ en ‘ongebreideld’ valsspeelde.” Ik citeer deze zinnen, omdat ze kenmerkend zijn voor hoe vertekend of verdraaid de feiten/verslagen uit de schaakwereld doorgaans in de media terechtkomen. Je kunt veel zeggen van chess.com, maar de woorden “schaamteloos” en “ongebreideld (valsspelen)” staan niet in hun rapport. Het lijkt mij veeleer schaamteloos om chess.com woorden in de mond te leggen en ongebreideld te focussen op wat ze Niemann aanwrijven en helemaal niet op wat ze hem expliciet niet aanwrijven, cf. verder.  

Het gonst natuurlijk van reacties dat Niemann een veel grotere bedrieger is dan hij onlangs heeft toegegeven, en dat hij dus over de hele lijn schuldig moet zijn. Dat is niet helemaal wat chess.com zegt en wat The Wall Street Journal in wezen correct samenvat. De titel in de krant luidt: “Chess investigation finds that U.S. Grandmaster ‘likely cheated’ more than a hundred times”. Citaat in dat citaat: ‘likely cheated’, zoals het ook in het rapport staat. Over dat ‘likely’ (waarschijnlijk, vermoedelijk) wordt flagrant heen gelezen. Nu zegt chess.com dat niet zomaar, maar ze houden wel een slag om de arm: we zijn er vrij zeker van, maar we zeggen het niet met zoveel woorden. Belangrijker is wat ze ook expliciet zeggen: ze hebben geen bewijs van enig bedrog door Niemann in OTB-partijen enerzijds, of onlineschaak ná augustus 2020 anderzijds. Dat laatste wil in de media wel eens ontbreken, terwijl het eigenlijk om de essentie gaat: als Niemann beweert dat hij nooit OTB heeft gefoefeld en als niemand concreet kan aantonen dat hij dat ooit wel heeft gedaan, gaat hij wat dat betreft vrijuit, ook mét het rapport van chess.com, dat dat deel van zijn beweringen op zijn minst niet tegenspreekt.

Dat chess.com met het rapporttegengas wou geven voor de kritiek die ze kregen n.a.v. hun verbijsterend slecht getimede sancties jegens Niemann, en daarvoor dus tegen hun hele filosofie in naar buiten kwamen met een uitvoerige verantwoording, was niet meteen verwacht, maar goed, je kunt het maar hebben: alle info moet hier helpen. In de media werd het vooral geïnterpreteerd als vernietigend voor Niemann, aangezien hij “veel meer vals had gespeeld dan hij had toegegeven”. Je moet echter al een oen van het hoogste schap zijn om af te leiden, zoals in kranten gebeurde, dat Niemann meer dan 100 keer bedrog had gepleegd, terwijl hij “maar twee gevalllen” had toegegeven. Er zijn dus effectief kiekens die niet begrijpen dat die twee keer van Niemann, één keer op 12 en één keer op 16 jaar, niet slaan op telkens één partij. Uiteraard gaat dat in beide gevallen om een aantal partijen, een korte of langere periode, die hijzelf het liefst minimaliseert, begrijpelijk, maar die niet per se zwaar afwijkt van wat de chess.com-lui in hun rapport schrijven. Het gaat daar bijna uitsluitend over blitztornooien en/of -matches (vooral 3’+0, soms 3’+1” of 2”, één keer 10’+2), in 2015 (12 jaar), 2017 (14 jaar) en vooral 2020 (16 jaar en net 17). Dat is inderdaad wat meer dan Niemann toegaf, maar niet zo fundamenteel veel meer. Het zijn ook geen nieuwe feiten, want het gaat uitsluitend over dingen waarvoor chess.com hem destijds op het matje riep en heeft aangepakt. Voor de kiekens van daarnet: als het maar over twee keer één partij ging, had chess.com nooit ofte nimmer iets kunnen ontdekken. Idem: als Niemann nooit wat had mispeuterd of spectaculair progressie had geboekt, zou Carlsen gewoon uitgelachen zijn als hij verloor van Niemann en dan opstapte. Om dit punt af te ronden voeg ik nog toe dat je chess.com ook wel kunt aanwrijven dat ze bewust de dubbelzinnigheid zochten door de “twee keer” van Niemann te plaatsen tegenover “(meer dan) 100 partijen“, terwijl ze heel goed wisten dat Niemann het niet over partijen had maar periodes waarin hij valsspeelde. Zo creëer je een heel scheefgetrokken vergelijking die jou goed uitkomt en je tegenpartij overblameert. Die schone schijn is echter ook niet ondoorzichtig.  

Het rapport van chess.com was weliswaar niet zozeer bedoeld om Niemann neer te zetten als “eens een dief, altijd een dief”, als wel om de indruk weg te werken dat chess.com niet netjes had gehandeld en misschien wel slinkse dingen had gedaan. In de media werd dat anders opgevat, zie o.m. de kiekens uit de vorige alinea, en vergat men er wel eens bij te zeggen dat chess.com ook uitdrukkelijk stelt geen bewijzen te hebben van bedrog OTB of van bedrog online ná augustus 2020. Dat zei ik al, maar het is belangrijk genoeg om het te herhalen. In tegenstelling tot wat de (of veel) media suggereren, verandert de publicatie van het rapport in wezen niets. Ja, Niemann heeft zijn fouten uit het verleden wat zitten verbloemen, nee, er is nu niet meer bewijs dan voordien van vals spel in de Sinquefield Cup of tout court sinds augustus 2020. Wat dat betreft, spreekt het rapport Niemann niet tegen, en ook al is dat geen bewijs van onschuld – maar dat moet niet geleverd worden: de bewijslast ligt bij degene die beschuldigt – het bevestigt wel dat er in de zaak Carlsen–Niemann vooralsnog, zelfs bij chess.com, geen directe bewijzen tegen Niemann zijn. Carlsen verschuilt zich achter Niemanns expliciete toestemming, chess.com doet dat niet, maar geeft expliciet toe dat ze (in deze zaak) niets hebben. Stap daar maar eens mee naar een rechtbank.

Men kan zich wel afvragen waarom chess.com zo nodig, weken na de feiten en tegen hun eigen filosofie in, met een heel rapport voor de pinnen komt, dat in wezen geen nieuw licht werpt op de zaak waar het in feite om draait. In een eerste verklaring hadden ze al gezegd dat Niemann niet helemaal eerlijk was geweest over zijn verleden en dat ze hem daarover hadden geïnformeerd en om een reactie hadden verzocht. Bizar, want het leek alsof ze “nieuwe dingen” hadden, en dat blijkt nu niet zo te zijn. Het informeren moet dan betrekking hebben gehad op zijn uitspraken, want de rest was bij beide partijen bekend en destijds  discreet afgehandeld. In het rapport gaan ze omstandig in op wat Niemann allemaal op zijn kerfstok heeft, of liever had, want na augustus 2020 – Niemann is dan net 17, en m.i. hoort dat dus nog bij zijn toegegeven bedrog op 16 – is er niets, nada. Ze halen er – heel slim – zelfs professor Regan bij, de autoriteit ter zake, die eerder al gesteld had dat er geen bewijzen waren dat Niemann in de voorbije twee jaar OTB vals zou hebben gespeeld, maar wel bevestigt dat hún lijstje van bedrog (de meer dan 100 online blitzpartijen tot augustus 2020) ook klopt. Slim, omdat het hun eigen detectiesysteem in één moeite koppelt aan de autoriteit van Regan. Kortom, door de uitspraken van Niemann zaten ze even in het verdomhoekje, vonden ze, en dat moest maar eens worden rechtgezet. Dat Niemann daarbij wat meer in dergelijk hoekje wordt geduwd, en des te meer omdat nogal wat “lezers” het rapport heel selectief lezen of enkel kennen van een krantentitel, is dan maar niet hun probleem.  

Het rapport gaat ook in op de vraag wat desgevallend de rol van Carlsen was in de beslissingen van chess.com jegens Niemann, want je hoefde niet eens een complotdenker te zijn om je ter zake toch wat vragen te stellen. Geen enkele, zo stellen ze. Carlsen was niet op de hoogte van wat ze zouden doen en vervolgens ook deden, en hoorde pas voor het eerst van hun uitsluiting van Niemann toen die er in het interview waarin hij zichzelf uitvoerig verdedigde mee op de proppen kwam (6 september). Naar eigen zeggen wilde chess.com dat niet openbaar maken, en was het feit dat Niemann dat wél deed ook een reden om nu zelf met een uitvoerig rapport te komen. Alsof het niemand zou opvallen als Niemann stiekem van hun site verdween en in één moeite ook uit de lijst van deelnemers aan hun lucratieve Global Championship. Beetje flauw om Niemann te verwijten dat hij zichzelf verdedigt tegenover alles wat vrijwel tegelijk op zijn bord werd gegooid. Op z’n minst had hij het recht om zich af te vragen “What’s with the timing?”, m.a.w. waarom word ik net nu, nadat Carlsen van mij verliest en vervolgens opstapt, tegelijk door chess.com zonder uitleg buitengekieperd? En ook het recht om te vermoeden dat Carlsen op de hoogte was, ermee te maken had of druk had uitgeoefend, m.a.w. dat de e-mail waarin chess.com hem zonder verantwoording meedeelde dat hij werd geweerd  van hun site en hun nieuwste tornooi, helemaal niet zo privé was als chess.com ons nu wil laten geloven. En passant: op die korte verklaring van chess.com enkele dagen later (8 september) na, reageert het platform pas weken na de feiten, m.n. op 4 oktober. Niet na afloop van de Sinquefield Cup, niet na afloop van de Generation Cup, en zelfs niet meteen na de langverwachte verklaring van Carlsen. Opnieuw: what’s with the timing?

Carlsen (of zijn team) wist dus van niks en hoorde pas nadien over de uitsluiting van Niemann. Letterlijk zegt chess.com o.m. dat ze niet met Carlsen hebben gecommuniceerd over hun beslissingen ter zake vooraleer ze die hadden genomen. Dat zegt niets over hun communicatie met Carlsen nadien, natuurlijk, maar goed, wat doen we met dat verhaal? We hebben per slot van rekening alleen het woord van chess.com en die gaan net zomin als Niemann over zijn gefoefel van vroeger zichzelf zo slecht mogelijk voorstellen. Het zou kunnen kloppen, maar als ik mijn moeder zaliger mag citeren: “’t Is geen punt van ’t geloof …”. Een onafhankelijke bevestiging ontbreekt alleszins, en het is niet zo dat chess.com er geen belang bij heeft om de zaken zó voor te stellen.

Een 3^de en heel leerrijk punt uit het rapport betreft de reden(en) voor de bedoelde uitsluiting van Niemann. Zoals gezegd, was er geen sprake van nieuwe aantoonbare feiten na augustus 2020, maar met het eigen grootse onlinetornooi van 1 miljoen dollar voor de boeg leek het chess.com niet opportuun om die stap niet te zetten: gelet op hun vroegere ervaring met Niemann, gelet op groeiende vermoedens en/of verdenkingen onder topspelers en bij de site zelf vanwege de snelle progressie van Niemann op korte tijd, gelet op zijn bizarre uitleg, uitspraken en/of gedrag na zijn winst op Carlsen en tot slot gelet op het het feit dat Carlsen na die partij uit het tornooi stapte. Men kan het draaien of keren zoals men wil, maar er staat hier zonneklaar te lezen dat Carlsen er alles mee te maken heeft, zij het zonder het te weten (zie het vorige punt). In een eerdere bijdrage vond ik het niet kunnen: chess.com had toch niets te maken met de Sinquefield Cup, ergo: waar moeiden ze zich mee? Intussen kunnen we inschatten dat het inderdaad op een moeilijk dilemma uitdraaide: de verdachte Niemann verder (hij had de vorige fasen succesvol doorlopen) laten deelnemen aan een bijzonder lucratief tornooi na de commotie met Carlsen en de speculaties en insinuaties in de media (inclusief sociaal en asociaal) omtrent vals spel, of zijn deelname onderbreken en meteen ook zijn hele account blokkeren (het zou vreemd overkomen om hem half te weren en half niet)? Er was trouwens ook geen betere timing mogelijk (vandaar dat die “verbijsterend slecht” leek): omdat de volgende fase er direct aankwam (14 september). Nu ja, direct? Tien dagen na de bewuste partij Carlsen–Niemann en twee na het einde van dat tornooi. Het hoefde dus niet meteen op de dag dat Carlsen de plaat poetste …

Wat even zonneklaar niet te lezen staat is dat er nieuwe feiten zouden zijn tegen Niemann. Er was argwaan – dat hoorden we vooral achteraf, niet zo in het begin – bij diverse topspelers omtrent  de snelle opgang van Niemann en zijn reputatie (“heeft ooit valsgespeeld”) was niet onbekend, en Carlsen bracht de zaak in een stroomversnelling, maar bewijzen (na augustus 2020) van vals spel zijn er niet. Het rapport zegt impliciet dus ook dat de hele heisa berust op het idee “eens een dief, altijd een dief”, gestoffeerd met zaken die net daarom als verdacht worden beschouwd.

Zullen we het over die spraakmakende progressie hebben? De Appendixen van het rapport staan bol van grafieken van allerlei pluimage die soms lijken aan te tonen dat Niemann uitzonderlijk presteert, en soms ook niet. Zo zou hij, gerekend vanaf zijn 11^de t/m zijn 19^de (°20 juni 2003, lijst 1 juli 2014 – 1 juli 2022) de snelste opgang ooit hebben gemaakt (+703). ELO-gewijs is dat flagrant onwaar. In dezelfde periode (°18 juni 2003, lijst 1 juli 2014 – 1 juli 2022) deed Firouzja 11 ELO-punten beter  (+714). Je kunt allerlei construeren – chess.com gebruikt ook eigen parameters om sterkte (of relatieve sterkte) en progressie te meten en zo vind je altijd wel wat waarin persoon X of Y “uit de toon valt”. Of net niet. Cijfers en statistieken, weet u wel.

Wat echter altijd ontbreekt, is het simpele gegeven dat een ongewone progressie zich om de zoveel tijd vanzelf zal voordoen – miracles do happen – en mettertijd vanzelf minder ongewoon wordt, omdat er tegen dan “meer van dat” zal geweest zijn. Als Niemann nu het opvallendst zou zijn, dan komt er straks sowieso iemand die nog opvallender zal zijn. En daarna nog één. En nog één … .

Wat ook altijd ontbreekt, zijn net die persoonlijke factoren die misschien verklaren waarom speler X of Y net daar of ginder anders scoort dan anderen. In dit geval: er wordt totaal geen rekening gehouden met het aantal partijen dat iemand speelt. Tussen 1 november 2020 en 1 oktober 2022, zeg maar de “verdachte” periode van razendsnelle opgang, speelde Niemann 382 partijen (OTB) en ging van 2465 naar 2699 ELO. Gemiddeld steeg hij dus 0,61 ELO per partij. Dat klinkt een stuk minder indrukwekkend dan de blote stijging van +234 ELO in net geen twee jaar. Ter vergelijking: Firouzja speelde in dezelfde periode 76 partijen, dat is zowat 1/5^de van het aantal van Niemann. Hij maakte in die periode wel geen vergelijkbare opgang. Om die te vinden moeten we naar een andere periode kijken, tussen (ongeveer) 2465 en 2699. Zo’n periode doorliep Firouzja vroeger en hij had er ook iets meer tijd voor nodig: van april 2016 tot augustus 2019 ging hij 2468 naar 2702 (+234), en in die periode speelde hij 369 partijen. Hij stijgt gemiddeld dus net een fractie sneller (+0,63 per partij), maar heeft daar een jaar en 4 maanden meer voor nodig. De zaken vallen dus niet simpelweg te vergelijken. Hoe dan ook, je mag er wel van uitgaan dat meer partijen spelen in een kortere periode een factor kan zijn die de progressie opschroeft.

Ik ga het hier bij laten, want je kunt bezig blijven. Het voornaamste lijkt mij dat, in tegenstelling tot hoe men het vaak weergeeft of interpreteert, het rapport niet veel nieuws brengt, afgezien van de gedetailleerde opsomming van de onlinepartijen waarin Niemann zich vermoedelijk bezondigd heeft in de jaren 2015, 2017 en 2020 en die niet allemaal even onbelangrijk of prijsloos waren als hij  had gesuggereerd. Het verandert eigenlijk niets: het bewijst niet, zomin als andere zogenaamde aanwijzingen, dat Niemann heeft valsgespeeld tegen Carlsen of elders OTB, of online sinds augustus 2020. Niet dat men Niemann daar op zijn woord gelooft (maar men heeft vooralsnog alvast niets substantieels gevonden) of zou moeten geloven, maar een echte case is er nog altijd niet, ondanks al het rumoer, vaak totaal misplaatst, dat ook de niet-schaakwereld volop heeft bereikt. Dat is een andere conclusie: hier komen wij, gelet op alle onzin (kraaltjes in je derrière die je al trillend informeren: aars 2 – aars 4!) die nu de ronde doet, helemaal niet goed uit, het is een onvervalste blamage voor Caïssa.

PS. Intussen is het Amerikaans kampioenschap begonnen, mét Niemann, die zijn eerste partij knap won van de 15-jarige Yoo, en toch ietwat gepikeerd het interview nadien beperkte tot “Ik wijk niet”, “Ik ga hier mijn beste schaak spelen ongeacht de druk die op mij ligt” en “Dit is zo’n mooie partij dat ik ze zelfs niet hoef uit te leggen” (een verwijzing naar zijn uitspraak “Schaak spreekt voor zichzelf”, waar de commotie ook mee in gang werd gezet). Nog meer ambras: met die laatste uitspraak was Yoo achteraf dan weer niet opgezet (“Onrespectvol naar mij toe!”), zodat hij in de 2^de ronde pardoes wraak nam door niemand minder dan So over de knie te leggen. Meteen zijn grootste zege, en reken maar dat So niet opstapt …